Τα Χανιά ορίζονται έδρα του Ρέκτορα (=Νομάρχη) της περιοχής κι αποφασίζεται από τους Βενετούς να ανοικοδομηθεί η πόλη των Χανίων. Οι άποικοι (φεουδάρχες) εκτός από τα κτήματά τους έχουν και μια οικία στα Χανιά, το Ρέθυμνο ή το Χάνδακα. Οι Βενετοί επισκευάζουν το παλιό βυζαντινό τείχος. Στην περίοδο αυτή χτίζονται σημαντικά μνημεία της πόλης, όπως ο ναός του Αγίου Νικολάου της Σπλάντζιας που ανήκε στους Δομηνικανούς μοναχούς. Χτίστηκε το 1320 από την αδελφότητα της Κάντια. Η μονή είχε υψηλό κωδωνοστάσιο και διπλή στοά στη βόρεια πλευρά. Ο ναός είναι τύπου βασιλικής. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο ναός αυτός μετατράπηκε σε τζαμί, το κεντρικό τζαμί της πόλης, το Χιουνγκάρ Τζαμισί (το τζαμί του Ηγεμόνα), όπου φυλασσόταν το Ξίφος του Δερβίση, που πρώτος εισήλθε στο ναό. Τότε προστέθηκε ο μιναρές, που φέτος ολοκληρώθηκε η αναστήλωσή του. Από το 1918 λειτουργεί ως ορθόδοξος ναός.

Άλλος σημαντικός ορθόδοξος ναός αυτής της περιόδου είναι των Αγίων Αναργύρων, με σπουδαίες αγιογραφίες της κρητικής σχολής ζωγραφικής, την Κοίμηση και τη Δευτέρα Παρουσία, του ιερομόναχου Αμβρόσιου Έμπορου, του 1625. Ακριβώς απέναντι, σώζεται σε πολύ κακή κατάσταση το παλιό Δεσποτικό, καθώς ο ναός αυτός λειτουργούσε ως μητρόπολη των ορθοδόξων στα ενετικά χρόνια. Σε αυτά τα χρόνια δημιουργείται και ο ναός της Θεοτόκου, ο σημερινός καθεδρικός ναός των Εισοδίων (Τριμάρτυρη). Στην τουρκοκρατία μετατράπηκε σε σαπωνοποιείο, που ανήκε στο Μουσταφά Πασά Γκιριτλή (Κρητικό). Ο Μουσταφά Πασάς δώρισε το ναό στην χριστιανική κοινότητα και επαναλειτούργησε το 1860, με τις μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το Χάτι Χουμαγιούν, που απαγόρευε το δουλεμπόριο, και έδινε δικαιώματα στις μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Από τους καθολικούς ναούς σήμερα σώζεται ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου, που αποτελούσε τμήμα της Μονής του Αγίου Φραγκίσκου των Φραγκισκανών, που βρίσκεται στη σημερινή οδό Χάληδων και στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο Σε καλή κατάσταση σώζεται στη Σπλάντζια και ο ναός του Αγίου Ρόκκου, ο οποίος προστάτευε από την πανώλη. (Σήμερα, τον διεκδικεί ο Δήμος για να λειτουργήσει εκεί ΚΑΠΗ!). Στα χρόνια αυτά λειτουργούν επίσης δύο εβραϊκοί ναοί (συναγωγές), στο κέντρο της εβραϊκής συνοικίας (οδός Κονδυλάκη), η Μπεθ Σαλόμ των Σεφαραδιτών (Ισπανοεβραίων), και η Ετς Χαγίμ, των Ρωμανιωτών (Ελληνοεβραίων).

Από τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία της πόλης είναι το Λιμάνι και ο Φάρος, των οποίων η πρώτη κατασκευή ξεκίνησε μεταξύ 1320 και 1356. Δημιουργούνται ακόμη 17 Νεώρια από το 1526 έως το 1599, για την απόσυρση επισκευή και προστασία των πλοίων του βενετικού στόλου το χειμώνα. Το 1607 αρχίζει κατασκευή ακόμη πέντε, που μόνο τα δύο τέλειωσαν. Μεγάλες καταστροφές υπέστησαν, όπως και όλη η Παλιά Πόλη, από τους βομβαρδισμούς των Ναζί το 1941. Έτσι. σήμερα σώζονται μόλις δέκα Νεώρια, ορισμένα από τα οποία χρησιμοποιούνται για εκθέσεις, συναυλίες, θεατρικές και άλλες εκδηλώσεις.

Παραχωρήθηκαν μόλις πριν λίγα χρόνια στο Δήμο, αφού όμως χάθηκε στη δεκαετία του '80 μια μεγάλη ευκαιρία να αναστηλωθούν με χρηματοδότηση της UNESCO. Σήμερα, εκκρεμεί ακόμη η αναστήλωσή τους. Από τα Νεώρια ξεχωρίζει το μεγάλο Αρσενάλι, έδρα της ναυαρχίδας του βενετικού στόλου, που αργότερα λειτούργησε και ως Δημαρχείο, ενώ προστέθηκε και ένας όροφος όπου λειτούργησε το πρώτο σχολείο της χριστιανικής κοινότητας. Η στέγη του καταστράφηκε στους βομβαρδισμούς του 1941. Σήμερα, έχουν ξεκινήσει εργασίες αναστήλωσής του, για να λειτουργήσει εκεί το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου.

Στην ενετοκρατία δημιουργούνται και νέα Τείχη, από το 1538, με σκληρή εργασία των ντόπιων χωρικών. Το τείχος περιβάλλεται και από Τάφρο, και μεγάλο μέρος του σώζεται και σήμερα στο ανατολικό και δυτικό τμήμα της Παλιάς Πόλης. Η κύρια πύλη του κάστρου, που ήταν στην οδό Μουσούρων (στο μέσο) δεν υπάρχει πλέον, ενώ μεγάλο μέρος του τείχους κατεδαφίστηκε μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Στη δυτική πλευρά του τείχους βρίσκεται το φρούριο, ο Φιρκάς, που έχει διατηρήσει την τουρκική ονομασία. Σήμερα στεγάζει το Ναυτικό Μουσείο και υπηρεσίες της Αρχαιολογίας, ενώ μέχρι και πρόσφατα (και στον Εμφύλιο) αποτελούσε τόπο φυλάκισης πολιτικών κρατουμένων σε άθλιες συνθήκες. Τμήματα της Τάφρου σώζονται στο ανατολικό και δυτικό τμήμα, ενώ στην Ανατολική Τάφρο λειτουργεί και ανοιχτός χώρος εκδηλώσεων.

Στο ανατολικό τμήμα δεσπόζει και ο προμαχώνας Sabionera, η Πύλη της Άμμου, που ονομάζεται έτσι γιατί στο σημείο εκείνο ήταν μια από τις πύλες του κάστρου, η οποία έβγαζε στην αμμουδιά που ήταν παλιότερα το Κουμκαπί. Η περιοχή αυτή ήταν και η μόνη που κατοικήθηκε έξω από τα τείχη στην περίοδο της τουρκοκρατίας από μουσουλμάνους της Β. Αφρικής (Χαλικούτηδες).

Πηγές:

* Μιχάλης Ανδριανάκης, Η Παλιά Πόλη των Χανίων, εκδ. Αδάμ, 1997.
* Γιάννης Τσίβης, Χανιά 1252-1940, εκδ. Γνώση, 1990.
* Στεφ. Ξανθουδίδου, Ιστορία της Κρήτης, εκδ. Κουλτούρα, Αθήνα, 1981.
* Νίκος Ψυλλάκης, Κρητική Μυθολογία, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο, 1996.