Η Κρήτη είναι από τα πιο φημισμένα και όμορφα νησιά της γης. Είναι το μεγαλύτερο της Ελλάδας με έκταση 8.258 τετ. χλμ. και το πέμπτο μεγαλύτερο της Μεσογείου μετά τη Σικελία, τη Σαρδηνία, την Κορσική και την Κύπρο. Έχει επίμηκες σχήμα με μήκος 260 χλμ., μέγιστο πλάτος 60 χλμ. και ελάχιστο πλάτος 12 χλμ, απέχει 100 χλμ. από την Πελοπόννησο, 175 από την Τουρκία και 300 από την Αφρική.

Στο νησί δεσπόζουν τρία μεγάλα ορεινά συγκροτήματα (Λευκά Όρη, Ψηλορείτης, και Δίκτη που πλησιάζουν τα 2.500μ. ύψος). Η μορφολογία του νησιού χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλομορφία με ευδιάκριτες μορφολογικές ζώνες: Τις ορεινές με υψόμετρο από 400 μ. και πάνω, τις ημιορεινές μεταξύ 400 μ. και 200 μ. και τις χαμηλές πεδινές με υψόμετρο μικρότερο των 200μ. και μέχρι την θάλασσα.

Τα βόρεια παράλια του νησιού βρέχονται από το Κρητικό Πέλαγος, τα νότια από το Λιβυκό, τα ανατολικά από το Καρπάθιο και τα δυτικά από το Μυρτώο.

Η Κρήτη βρίσκεται πάνω σε σεισμική ζώνη και ειδικότερα στον χώρο όπου η αφρικανική τεκτονική πλάκα εισέρχεται κάτω από την ευρασιατική.

Στην ευρύτερη περιοχή της Κρήτης δύο κατηγορίες σεισμών λαμβάνουν χώρα. Οι σεισμοί ενδιάμεσου βάθους (βάθος εστίας μεγαλύτερο των 60 χλμ. και μικρότερο των 180 χλμ.) και τοποθετούνται στο θαλάσσιο χώρο βόρεια του νησιού και οι επιφανειακοί σεισμοί (βάθος εστίας μικρότερο των 60χλμ.) που τα επίκεντρά τους τοποθετούνται πάνω στο νησί ή στο νότιο γειτονικό θαλάσσιο χώρο. Ο μεγαλύτερος σεισμός του αιώνα μας που έγινε το 1903 στα Κύθηρα ΒΔ και σε μικρή απόσταση από την Κρήτη, είχε μέγεθος 8,0 βαθμούς της κλίμακας Ρίχτερ.

Πριν από περίπου 200 εκατομμύρια χρόνια η αφρικανική πλάκα άρχισε να κινείται βόρεια προς την Ευρώπη και να γλιστράει κάτω από την ευρασιατική, η οποία φτάνει μέχρι τη νότια Ελλάδα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι βαθιές τάφροι Πιλινίου και Στραβώνος και οι οροσειρές Δειναρίδες (Σερβία και Πίνδος) και Ελλγηνίδες (Πελοπόννησος, Κρήτη και Ρόδος). Την ίδια εποχή, το Αιγαίο Πέλαγος άρχισε να επεκτείνεται με σχετικά ταχύ ρυθμό. Αυτή η κίνηση έσπρωχνε την Πελοπόννησο νοτιοδυτικά και την Κρήτη νότια. Η ευρασιατική πλάκα γλιστρούσε πάνω από την αφρικανική, με αποτέλεσμα να ανυψώνεται περισσότερο. Αυτές οι κινήσεις συνεχίζονται ακόμα και σήμερα καθώς η αφρικανική πλάκα κινείται βόρεια κατά 1,5 εκατοστό τον χρόνο, ενώ η ευρασιατική νοτιοδυτικά κατά 2,9 εκατοστά τον χρόνο. Έτσι η Κρήτη μεταβάλλεται ακόμα και σήμερα, καθώς η βόρεια πλευρά βυθίζεται σταδιακά, ενώ αντίθετα η νότια ανυψώνεται. Αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών είναι τμήματα του αρχαιολογικού χώρου στη Ζάκρο στην ανατολική Κρήτη να βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, ενώ αντίθετα στον νότο διακρίνεται η παλιά στάθμη του νερού περίπου 8 μέτρα πάνω από τη σημερινή.

Καθώς η αφρικανική πλάκα αναγκάζεται να κατέβει σε μεγαλύτερο βάθος προς το κέντρο της γης, συναντά υψηλότερες θερμοκρασίες και αρχίζει να λιώνει. Αυτό δημιουργεί εκρηκτικές καταστάσεις μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα βόρεια της Κρήτης, όπου υπάρχουν αρκετά ηφαίστεια σε νάρκη. Το πιο γνωστό είναι αυτό της Σαντορίνης που εξερράγη πριν από 3.500 χρόνια. Η έκρηξη, όπως γνωρίζουμε, είχε σημαντικές συνέπειες για την Κρήτη. Εκτιμάται ότι το παλιρροϊκό κύμα έφτασε τα 10 μέτρα ύψος και σάρωσε τις βόρειες ακτές του νησιού, ενώ η σεισμική δόνηση προξένησε μεγάλες καταστροφές σε όλο το νησί.

Υπολογίζεται ότι πριν από 1-3 εκατομμύρια χρόνια η Κρήτη πήρε περίπου το σημερινό της σχήμα και διαμορφώθηκαν τα βουνά της. Όλες αυτές οι γεωλογικές μεταβολές κι οι εναλλαγές των κλιματολογικών συνθηκών επηρέασαν φυσικά τη ζωή στο νησί. Πολλά από τα μεγάλα θηλαστικά όπως ο Elephas antiquus, ο νάνος Elephas creticus, ιπποπόταμοι, ρινόκεροι, άγριες αγελάδες, ελάφια και βίσονες, που αρχικά ζούσαν στο νησί εξαφανίστηκαν. Μόνο τα αγρίμια διατηρήθηκαν από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα. Οι πρώτοι κάτοικοι, οργανωμένοι σε μικρές ομάδες βρίσκονται στο νησί ήδη στα 6000-5000 π.Χ. περίπου.

Την εποχή εκείνη η Κρήτη φαίνεται πως ήταν ένα νησί κατάφυτο από δέντρα και πυκνά δάση. Τα δάση αυτά διατηρήθηκαν ως ένα βαθμό και στα κατοπινά χρόνια, αφού σύμφωνα με μαρτυρίες στη Μινωική εποχή η Κρήτη έκανε εξαγωγή κυπαρισσόξυλου σε όλες τις γύρω χώρες. Στα Ομηρικά χρόνια ο Ψηλορείτης ήταν ολοσκέπαστος από απέραντα δάση, στα οποία οφείλει και την ονομασία του στην αρχαιότητα – Ίδη από τη δωρική λέξη Ίδα, που σημαίνει δέντρα για ξύλευση, δάσος, δασωμένο βουνό. Σήμερα από τα αρχαία δάση ελάχιστα διατηρούνται. Η καταστροφή των δασών και η αποψίλωση των βουνών οφείλεται κυρίως στις καταστροφές που προκάλεσαν στο νησί οι διάφοροι επιδρομείς με αποκορύφωμα αυτές των Βενετών και των Τούρκων. Η έλλειψη εξάλλου νερών και ποταμών και η κτηνοτροφία συντελούν ώστε τα δάση να καλύπτουν λιγότερο από το 1/10 της επιφάνειας του εδάφους και να κυριαρχούν οι φρυγανότοποι.